Gần 70 năm tham gia hoạt động cách mạng, dù ở cương vị, hoàn cảnh nào, đồng chí cũng luôn giữ vững khí tiết, phẩm chất của người cộng sản, cống hiến hết mình cho sự nghiệp cách mạng. Trong Tổng khởi nghĩa Tháng Tám năm 1945, tập thể Phân khu ủy Nguyễn Huệ, do đồng chí Song Hào làm Bí thư, đã chủ động, vận dụng sáng tạo chủ trương của Đảng vào điều kiện thực tiễn của các tỉnh: Tuyên Quang, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Hà Giang, để lãnh đạo lực lượng vũ trang (LLVT) và đồng bào các dân tộc tiến hành khởi nghĩa giành chính quyền về tay nhân dân.
Nỗ lực gây dựng cơ sở, phát triển phong trào cách mạng
Với những hoạt động tích cực trong phong trào Mặt trận bình dân, tháng 4-1939, đồng chí Song Hào được kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương. Đầu năm 1940, đồng chí bị thực dân Pháp bắt, kết án 7 năm tù và bị giam ở các nhà tù: Nam Định, Hà Nội, Sơn La, Hòa Bình, Chợ Chu (Thái Nguyên). Không khuất phục trước sự tra tấn, tù đày của kẻ thù, năm 1943, với cương vị là Bí thư Chi bộ nhà tù Chợ Chu, đồng chí tổ chức cho anh em trong tù học tập lý luận, đấu tranh chống các thủ đoạn khủng bố, đàn áp tù nhân. Tháng 10-1944, đồng chí Song Hào cùng 11 đồng chí tổ chức vượt ngục thành công, sau đó được đồng chí Chu Văn Tấn, thay mặt Xứ ủy Bắc Kỳ cử về vùng Tuyên Quang, Thái Nguyên hoạt động. Đến tháng 12-1944, đồng chí được phân công làm Bí thư Phân khu ủy Phân khu Nguyễn Huệ. Phân khu có vai trò quan trọng trong chỉ đạo phong trào cách mạng, có ảnh hưởng lớn trong đông đảo quần chúng nhân dân.
Mặc dù phải trải qua những ngày tháng hết sức gian khổ, nguy hiểm, nhưng với lý tưởng, nhiệt huyết cách mạng và phương châm hoạt động đúng đắn, đồng chí Song Hào cùng các đồng chí trong Phân khu Nguyễn Huệ từng bước gây dựng cơ sở, tổ chức, phát triển phong trào cách mạng ngày càng mạnh mẽ, rộng khắp.
Trên cơ sở đường lối của Đảng, đồng chí Song Hào cùng các đồng chí trong Phân khu ủy Nguyễn Huệ nắm chắc công tác trọng tâm là mở rộng, củng cố cơ sở; tuyên truyền đường lối vũ trang khởi nghĩa của Đảng, xây dựng, phát triển LLVT ở những nơi đã có cơ sở vững. Cuối năm 1944, đầu năm 1945, cơ sở quần chúng ngày càng được mở rộng, các đội dân quân tự vệ được củng cố, phát triển, uy thế cách mạng ngày càng lớn, không những thu hút được đông đảo quần chúng nhân dân lao khổ, mà còn lôi cuốn được cả những tầng lớp trung gian, thậm chí cả con cháu của một số tổng lý, kỳ hào. Đây là những yếu tố rất quan trọng để chuẩn bị tổng khởi nghĩa giành chính quyền trên địa bàn, khi xuất hiện thời cơ thuận lợi.
Chủ động, quyết đoán lãnh đạo khởi nghĩa Thanh La thắng lợi
Ngày 9-3-1945, Nhật đảo chính Pháp ở Đông Dương. Ngay thời điểm đó, Hội nghị Ban Thường vụ Trung ương Đảng mở rộng được tiến hành tại Từ Sơn, Bắc Ninh ra Chỉ thị "Nhật-Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta"; đề ra khẩu hiệu "Đánh đuổi phát xít Nhật" và yêu cầu các cấp bộ đảng thay đổi mọi hình thức tuyên truyền, cổ động, tổ chức và đấu tranh cho phù hợp với thời kỳ tiền khởi nghĩa.
Mở đầu cho cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở Việt Bắc là cuộc khởi nghĩa Thanh La (Sơn Dương, Tuyên Quang) ngày 10-3-1945. Lúc này, tuy chưa nhận được chỉ thị của Trung ương Đảng, song căn cứ tình hình cụ thể của địa phương, chủ trương chung của Đảng, Ban lãnh đạo Phân khu Nguyễn Huệ đã quyết định phát động quần chúng nổi dậy khởi nghĩa giành chính quyền.
Ngày 10-3-1945, tại khu rừng Khuôn Kẹn (xã Tân Trào), dưới sự chủ tọa của đồng chí Song Hào, Phân khu ủy Phân khu Nguyễn Huệ họp và nhận định: Biến động tình hình địch trong khu và các vùng phụ cận cho thấy, có thể Nhật đã đảo chính Pháp, thời cơ đã đến, cần nhanh chóng, mạnh dạn hành động: "Chúng tôi cùng nhất trí nhận định: Nhật-Pháp đã bắn nhau, thời cơ lớn đã đến. Tuy chưa có chỉ thị cụ thể của trên, nhưng chúng tôi nhận thấy cần phải nhanh chóng, mạnh dạn hành động". Phân khu ủy quyết định chọn Thanh La làm trọng điểm để chỉ đạo, bởi Thanh La ở gần nhất và có cơ sở tương đối vững.
Đêm 10-3, dưới sự lãnh đạo trực tiếp của đồng chí Tạ Xuân Thu, LLVT mà nòng cốt là Đội Cứu quốc quân 3, cùng đông đảo quần chúng nhân dân xã Thanh La mau lẹ tước vũ khí của lính dõng, bắt bọn tổng lý, hương dõng phải quy phục, giao nộp súng ống, bằng sắc, triện đồng. Thanh La được giải phóng nhanh chóng và hoàn toàn ngay trong đêm 10-3-1945.
Sau thắng lợi nhanh chóng của cuộc khởi nghĩa Thanh La, đồng chí Song Hào bàn với các đồng chí trong Phân khu ủy Phân khu Nguyễn Huệ và nhận định: "Tiếp tục khuếch trương chiến quả, tịch thu hết vũ khí của địch, rồi nhanh chóng tiến xuống các xã dưới giành lấy chính quyền". Sáng 11-3-1945, sau cuộc mít tinh tuyên thệ tại sân đình Thanh La, quân khởi nghĩa với nòng cốt là lực lượng Đội Cứu quốc quân 3 và tự vệ địa phương giương cao cờ đỏ sao vàng, biểu ngữ cách mạng tiến về giải phóng Đăng Châu (huyện lỵ Sơn Dương). Trước khí thế cách mạng sôi nổi của đông đảo quần chúng nhân dân, được sự ủy nhiệm của Phân khu ủy, đồng chí Song Hào với tư cách là Bí thư Phân khu ủy Nguyễn Huệ tuyên bố xóa bỏ chính quyền của địch, thành lập chính quyền cách mạng của nhân dân ở những nơi đã được giải phóng, công bố 10 chính sách lớn của Mặt trận Việt Minh và cử cán bộ ở lại phụ trách công tác quân sự, làm cố vấn cho chính quyền mới. Tiếp đó, đêm 12 rạng sáng 13-3-1945, quân khởi nghĩa bao vây, nhanh chóng đánh chiếm đồn Đăng Châu, thu hơn 100 khẩu súng, nhiều lựu đạn để phân phát cho các đội tự vệ; tiếp đến tổ chức phá kho thóc của Nhật ở huyện lỵ để chia cho dân nghèo.
Sau khi Đăng Châu được giải phóng, đồng chí Song Hào chủ trì cuộc mít tinh lớn tại Thanh La, tuyên bố thành lập châu Tự Do và Ủy ban cách mạng lâm thời châu. Đây là chính quyền cách mạng đầu tiên của Tuyên Quang, đồng thời cũng là chính quyền nhân dân cấp châu đầu tiên được thành lập trong cả nước, đánh dấu bước phát triển mới của cách mạng giải phóng dân tộc ở Tuyên Quang, mở ra vùng tự do rộng lớn, trở thành nơi cung cấp lực lượng, vật chất cho phong trào cách mạng; là sự cổ vũ to lớn đối với nhân dân cả nước.
Từ ngày 15 đến ngày 20-4-1945, Hội nghị quân sự cách mạng Bắc Kỳ họp tại Hiệp Hòa (Bắc Giang) đã quyết định phát động chiến tranh du kích chuẩn bị tiến tới tổng khởi nghĩa, thống nhất các LLVT thành Việt Nam Giải phóng quân. Trên cơ sở thắng lợi của cuộc khởi nghĩa Thanh La, cấp ủy nhiều địa phương trong tỉnh Tuyên Quang đã lãnh đạo nhân dân đứng lên giành chính quyền thành công, tạo ra những điều kiện thuận lợi phát triển phong trào cách mạng của các tỉnh lân cận, như: Cao Bằng, Bắc Kạn, Phú Thọ, Thái Nguyên. Cuối tháng 5-1945, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc quyết định chuyển từ Pác Bó (Cao Bằng) về Tân Trào (Tuyên Quang). Sau khi nghe báo cáo tình hình, Người chỉ thị thành lập Khu giải phóng, gồm các tỉnh: Cao Bằng, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Hà Giang, Lạng Sơn và một phần các tỉnh: Bắc Giang, Phú Thọ, Vĩnh Yên, Yên Bái. Từ đây, Tân Trào trở thành trung tâm khu giải phóng, đầu não lãnh đạo cao trào kháng Nhật, cứu nước trong toàn quốc.
Từ ngày 13 đến ngày 15-8-1945, Hội nghị đại biểu toàn quốc của Đảng đã họp tại Tân Trào (Sơn Dương, Tuyên Quang), quyết định lãnh đạo toàn dân khởi nghĩa. Ủy ban khởi nghĩa toàn quốc được thành lập, ra Quân lệnh số 1 phát động Tổng khởi nghĩa trong cả nước. Cũng tại Tân Trào, ngày 16-8-1945, Quốc dân Đại hội được triệu tập, biểu thị ý chí, quyết tâm sắt đá giành độc lập dân tộc của đồng bào cả nước và bầu ra Ủy ban Dân tộc giải phóng Việt Nam do Hồ Chí Minh làm Chủ tịch và phát động Tổng khởi nghĩa giành chính quyền trong toàn quốc. Ngay trong ngày 16-8, trên đường về dự Quốc dân Đại hội Tân Trào, đồng chí Song Hào nhận được lệnh quay lại chỉ đạo cuộc tiến công giải phóng Tuyên Quang. Ủy ban khởi nghĩa Tuyên Quang được thành lập, gồm các đồng chí: Song Hào, Tạ Xuân Thu, Nguyễn Công Bình… Ngày 21-8-1945, Ủy ban khởi nghĩa vào trại lính Nhật đóng tại thị xã và thuyết phục chúng đầu hàng cách mạng. Trước khí thế cách mạng, quân Nhật chấp nhận và nhanh chóng bàn giao công sở, nộp khí giới rút khỏi Tuyên Quang. Thị xã Tuyên Quang được giải phóng, đánh dấu mốc thắng lợi hoàn toàn của cuộc đấu tranh giành độc lập, tự do của nhân dân các dân tộc tỉnh Tuyên Quang.
Khởi nghĩa Thanh La thành công, cùng với thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám tại Tuyên Quang và các tỉnh trong Khu giải phóng Việt Bắc chứng tỏ sự chỉ đạo đúng đắn, kịp thời của Phân khu ủy Nguyễn Huệ, trong đó có vai trò của đồng chí Song Hào-người lãnh đạo quyết đoán, bản lĩnh, chủ động, đưa ra quyết định sáng tạo trong những thời khắc lịch sử quan trọng. Thắng lợi của khởi nghĩa Thanh La là khởi nguồn, là điều kiện tiên quyết để Tuyên Quang trở thành Thủ đô Khu giải phóng và là nơi Bác Hồ và Trung ương Đảng quyết định chọn làm căn cứ để lãnh đạo Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thắng lợi, mở ra trang sử vẻ vang trong lịch sử dân tộc.
Nguồn: qdnd
